Τα Θεοφάνεια ή αλλιώς Φώτα, είναι από τις μεγαλύτερες γιορτές της Ορθοδοξίας, σε ανάμνηση της βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Η γιορτή των Θεοφανείων σηματοδοτεί το τέλος της εορταστικής περιόδου των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς και συνοδεύεται από διάφορα ήθη και έθιμα σε όλη την Ελλάδα.
Δύο μεγάλες τελετές χαρακτηρίζουν τη γιορτινή αυτή ημέρα: Ο Μέγας Αγιασμός, που πραγματοποιείται στις εκκλησίες και η κατάδυση του Τιμίου Σταυρού, που ακολουθεί.
Ο Σταυρός καταδύεται από τον ιερωμένο στη θάλασσα, σε ποτάμια ή λίμνες, ακόμη και σε δεξαμενές νερού, κατά μίμηση της βάπτισης του Θεανθρώπου και οι κολυμβητές, οι λεγόμενοι βουτηχτάδες, βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία. Όλοι οι πιστοί πίνουν με ευλάβεια από τον Μεγάλο Αγιασμό, συμβολικά τρεις γουλιές, με σκοπό τον καθαρμό και εξαγνισμό τους.
Πέρα από τις δύο αυτές βασικές θρησκευτικές τελετές, η ελληνική παράδοση είναι πλούσια σε ήθη και έθιμα, που διαφέρουν σε κάθε γωνιά της χώρας και που συχνά έχουν τις ρίζες τους στις διονυσιακές γιορτές, αλλά και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και αναβιώνουν κάθε χρόνο αυτή την ημέρα.
Αράπηδες
Στη Νικήσιανη Καβάλας και σε αρκετά χωριά της Δράμας αναβιώνει το έθιμο των Αράπηδων, που αναπαριστά τη μάχη της ζωής και του θανάτου. Παλικάρια και παιδιά ντυμένα με προβιές και ζωσμένα με βαριά κουδούνια, βγαίνουν από τα σοκάκια του χωριού και με τον εκκωφαντικό θόρυβο ξορκίζουν το κακό και φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα της ζωής.
Γιάλα-γιάλα
Στην περιοχή της Ερμιόνης συναντάμε το έθιμο του "γιάλα-γιάλα", όπου την παραμονή των Φώτων οι νέοι, κυρίως αυτοί που θα καταταγούν στο στρατό, στολίζουν τις βάρκες στο λιμάνι με κλαδιά από φοίνικες. Τη νύχτα φορώντας παραδοσιακές στολές τραγουδούν και περνούν από τα σπίτια δεχόμενοι κεράσματα. Φτάνοντας το πρωί στο λιμάνι, ανεβαίνουν στις στολισμένες βάρκες και τις κουνούν με δύναμη συνεχίζοντας το τραγούδι ''γιάλα-γιάλα'' μέχρι να γίνει ο καθαγιασμός των υδάτων, με την κατάδυση του Σταυρού και την εικόνα της Θεοτόκου στην θάλασσα, που βουτούν για να τα πιάσουν.
Μπαμπούγερα
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εθιμικές παραδόσεις στην Καλή Βρύση της Δράμας. Το πρωί της παραμονής οι γυναίκες παίρνουν στάχτη και τη σκορπίζουν με το δεξί χέρι γύρω από το σπίτι λέγοντας ξόρκια για να φύγουν τα καλακάντζουρα και να μην έχει φίδια το καλοκαίρι. Μετά το τέλος της τελετής του αγιασμού των υδάτων, τα μπαμπούγερα συγκεντρώνονται έξω από την εκκλησία. Η αμφίεσή τους είναι ζωόμορφη και παλιότερα κρατούσαν στα χέρια ένα μικρό σακούλι με στάχτη με το οποίο, μέχρι πριν από λίγα χρόνια, χτυπούσαν όσους συναντούσαν για να φοβερίζουν τα καλακάντζουρα. Σήμερα, το σακίδιο είναι κενό. Τα μπαμπούγερα σε ομάδες ή χωριστά, γυρίζουν τους δρόμους του χωριού κυνηγώντας όσους συναντούν και ζητώντας συμβολικά κάποιο φιλοδώρημα.
Ρουγκατσάρια
Στη Θεσσαλία ανήμερα των Θεοφανίων αναβιώνουν τα ρουγκατσάρια, δηλαδή ομάδες 10-15 μεταμφιεσμένων ατόμων περιφέρονται από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας και παίρνοντας την ανάλογη αμοιβή. Μερικά από τα απαραίτητα μέλη του κάθε ομίλου είναι ο γαμπρός, η νύφη (νέος μεταμφιεσμένος), ο παπάς, ο παππούς, ο γιατρός και οι "αρκουδιάρηδες". Το ίδιο έθιμο αναβιώνει στην Καστοριά και τη Δράμα, όπου οι κάτοικοι μεταμφιέζονται και φορούν απαραιτήτως μάσκες που έχουν συμβολικό χαρακτήρα, αφού η όψη τους είναι τρομακτική και αποσκοπούν στο να ξορκίσουν το κακό από την πόλη, ενώ κάνουν εκκωφαντικούς θορύβους με τα κουδούνια που φέρουν.
Σάγια
Στην Νέα Καρβάλη στο νομό Καβάλας και στο χωριό Ασκήτες της Ροδόπης κάθε χρόνο την παραμονή των Θεοφανίων αναβιώνουν τα Σάγια, ένα έθιμο που έρχεται από την Καππαδοκία. Η προετοιμασία ξεκινά από το απομεσήμερο, οπότε οι κάτοικοι συγκεντρώνουν ξύλα μπροστά στην εκκλησία, δημιουργώντας μια θημωνιά με διάμετρο και ύψος ως πέντε μέτρα. Μετά τον εσπερινό, γίνεται πλειοδοτικός διαγωνισμός. Όποιος προσφέρει τα περισσότερα έχει το προνόμιο να ανάψει τη φωτιά! Τα χρήματα από το διαγωνισμό διατίθενται στο ναό. Γύρω από την τεράστια φωτιά που φωτίζει όλη την πλατεία, χορεύουν παραδοσιακούς τελετουργικούς χορούς από την Καππαδοκία και τη Θράκη. Μόλις τελειώσει ο χορός, οι γυναίκες κερνούν χειροποίητους κουραμπιέδες και μπακλαβάδες με σουσάμι. Όταν καταλαγιάσει η φωτιά, οι κάτοικοι του χωριού παίρνουν από ένα κλαδάκι για να ανάψουν το καντήλι, ενώ με το κάρβουνο χαράσσουν το σταυρό στο σπίτι. Σκοπός της φωτιάς είναι να φύγουν οι Καλικάτζαροι, αλλά και τα ψυχικά βάρη από τους ανθρώπους. Αυτός που θα ανάψει τη φωτιά θεωρείται τυχερός και ευλογημένος, ενώ τα χωράφια που είναι από τη μεριά που θα φυσήξει ο καπνός θα έχουν καλύτερη παραγωγή.
Φωταράδες
Στο Παλαιόκαστρο της Χαλκιδικής τηρείται το έθιμο των φωταράδων. Ο «βασιλιάς» φορώντας το ταλαγάνι και φορτωμένος με κουδούνια ανοίγει το χορό, ενώ ακολουθούν οι φωταράδες κρατώντας ξύλινα σπαθιά για να ξυλοφορτώσουν εκείνους που θα επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο που στήνεται στη μέση του χωριού.
Φούταροι
Στον Άγιο Πρόδρομο της Χαλκιδικής, την παραμονή των Θεοφανίων, νεαροί άντρες λένε τα κάλαντα μαζεύοντας κρέας, λουκάνικα και χρήματα και την ημέρα του Αϊ Γιαννιού χορεύουν στην πλατεία του χωριού. Όταν κάνουν διάλειμμα τρέχουν να πάρουν από ένα ρόπαλο και όταν ξαναμπαίνουν στο χορό πετούν τα ρόπαλα ψηλά σφυρίζοντας με όλη τους τη δύναμη για να σηματοδοτήσουν το τέλος του Δωδεκαημέρου.
