Ο προσδιορισμός της παιδικής ηλικίας ποικίλει ανάλογα με κοινωνικο-πολιτισμικούς παράγοντες. Έτσι, ανάλογα με τον πολιτισμό, την κοινωνική τάξη, το μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο μίας οικογένειας, το φύλο κ.λπ. ο χαρακτηρισμός ενός ανθρώπου ως παιδιού μπορεί να διαφέρει. Στον ούτω καλούμενο δυτικό κόσμο, η αρχή της εφηβείας σηματοδοτεί το τέλος της παιδικής ηλικίας.
Στα πρώτα χρόνια, το παιδί μιμείται τον τρόπο δράσης και ομιλίας μελών του οικογενειακού περιβάλλοντος και σταδιακά αυτονομείται και εξερευνά τον κόσμο, σύμφωνα πάντοτε με το βαθμό της ανάπτυξής του (σωματική ανάπτυξη, ανάπτυξη προσωπικότητας, γνωστική ανάπτυξη, ψυχοκοινωνική ανάπτυξη).
Στο πλαίσιο της γνωριμίας του παιδιού με τον κόσμο που μας περιβάλλει και της σταδιακής αυτονόμησής του από την απόλυτη προσκόλλησή του στους γονείς κάνουν την εμφάνισή τους οι φόβοι και οι φοβίες.
Tι είναι ο φόβος;
O φόβος είναι το συναίσθημα που αναπτύσσεται σε ένα παιδί όταν έρχεται σε επαφή με μία καινούργια κατάσταση. Όσο τα παιδιά μεγαλώνουν οι φόβοι που αναπτύσσονται στην παιδική ηλικία μειώνονται. Ο φόβος είναι ένα αναγκαίο συναίσθημα, το οποίο διατηρεί το άτομο σε εγρήγορση, ώστε να μπορεί να προσαρμοστεί σε καταστάσεις ανάγκης.
Oι πιο συνηθισμένοι φόβοι για τα παιδιά σχετίζονται με το σκοτάδι, τους θορύβους, τους αγνώστους ανθρώπους, τα μεγαλόσωμα ζώα. Οι φυσιολογικοί αυτοί φόβοι εκδηλώνονται μέσω του κλάματος, της νευρικότητας, της αναζήτησης προστασίας στους ενήλικες. Ωστόσο, υπάρχουν και έμμεσες γενεσιουργές πηγές φόβου, όπως η τηλεόραση ή ένα παραμύθι, που δύνανται να εισάγουν στα παιδιά το φόβο για τα φαντάσματα, τα τέρατα, τον θάνατο κ.λπ. Κατά τον Piaget, στη νηπιακή ηλικία τα παιδιά δυσκολεύονται να διακρίνουν την πραγματικότητα από εκείνα που φαντάζονται, καθώς διαμορφώνουν εννοιολογικά τον κόσμο τους, γι’ αυτό και πολλοί από τους φόβους που εκφράζουν σχετίζονται με το σκοτάδι, με τέρατα κ.λπ.
Aνάλογα με την ηλικία του παιδιού διαφέρουν και οι φόβοι, σύμφωνα με τις αλλαγές που συμβαίνουν στο παιδί σε γνωστικό, αντιληπτικό και συναισθηματικό επίπεδο. Ενδεικτικά, στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρονται κάποιοι βασικοί παιδικοί φόβοι ανά ηλικία. Φυσικά, η λίστα δεν είναι εξαντλητική και η αναφορά της ηλικίας δεν συνεπάγεται τον περιορισμό του φόβου μόνο στο συγκεκριμένο ηλιακό εύρος, αφού κάθε παιδί είναι διαφορετικό. Τα παιδιά από τον 7ο μήνα της ζωή στους έως το 4ο έτος βιώνουν τους περισσότερους φόβους λόγω έκθεσης σε νέες εμπειρίες.
Ηλικία & φόβοι
Από τον 7ο μήνα: φόβος αποχωρισμού, φόβος για άγνωστα πρόσωπα
2 ετών: βροντές, σκοτάδι
3 ετών: ύψη, θόρυβος
4 ετών: μεγαλόσωμα ζώα, έντομα
5 ετών: φαντάσματα, τέρατα
6 ετών κ.εξ.: εγκλήματα, θάνατος γονιών
Αντιμετώπιση των φόβων
Αξιολογείται ως σωστό το παιδί να μην πιέζεται να έρθει αντιμέτωπο με την πηγή του φόβου του, αλλά να του δίνεται χώρος και χρόνος να ανταποκριθεί απέναντι στο αντικείμενο ή την κατάσταση που το φοβίζει, ως εκεί που κάθε φορά μπορεί. Τόσο οι γονείς όσο και οι εκπαιδευτικοί χρειάζεται να μην χρησιμοποιούν εκφράσεις που ενισχύουν τον φόβο, να μην ειρωνεύονται τους παιδικούς φόβους, να μην προβάλουν στα παιδιά τους φόβους τους.
Σχέση άγχους-φόβου
Το άγχος, όπως ο φόβος, είναι μία φυσιολογική συναισθηματική αντίδραση, η οποία όταν εντοπίζεται σε συχνό και έντονο βαθμό χαρακτηρίζεται ως διαταραχή. Η κλινική έρευνα φανερώνει μία στενή σχέση μεταξύ άγχους και φόβου, ώστε να εντοπίζεται μεταξύ τους μία αμφίδρομη σχέση. Ωστόσο, τo άγχος συνιστά μία πιο γενική συναισθηματική κατάσταση, ενώ ο φόβος είναι πιο συγκεκριμένος.
Τι είναι η φοβία;
Οι αρχικοί παιδικοί φόβοι, ο οποίοι επιμένουν και επηρεάζουν τα παιδιά στην καθημερινότητά τους ονομάζονται φοβίες. Η φοβία είναι ένας φόβος έντονος και δυσανάλογος σε ένταση σε σχέση με το αντικείμενο ή την κατάσταση που το προκαλεί. Η εκδήλωση της φοβίας, συνήθως, συνοδεύεται από ταχυκαρδία, εφίδρωση, κλάμα ή/και αίσθημα δυσφορίας.
Είδη φοβιών
Συναισθηματικές φοβίες: λ.χ. αίσθημα εγκατάλειψης λόγω διαζυγίου γονέων
Ψυχοκοινωνικές φοβίες: λ.χ. το παιδί φοβάται την κριτική και αγχώνεται μήπως κάνει κάτι ντροπιαστικό ή μήπως το κοροϊδέψουν, άγχος σχολικής επίδοσης κ.λπ.
Ειδικές φοβίες: ζωοφοβία, εντομοφοβία, φοβία στο σκοτάδι, φοβία στους δυνατούς ήχους κ.λπ
Αγοραφοβία: Το παιδί έχει ανάγκη την παρουσία των οικείων του για να είναι λειτουργικό
Γιατί αναπτύσσονται οι φοβίες;
Μπορεί να ειπωθεί ως γενικός κανόνας ότι ο αναίτιος και ανεξέλεγκτος φόβος, από την νηπιακή ηλικία και εξής, που έχει διάρκεια άνω των έξι μηνών και επηρεάζει την λειτουργικότητα του παιδιού δύναται, κατόπιν κλινικής συνεκτίμησης, να χαρακτηριστεί ως φοβία.
Οι φοβίες μπορεί να είναι απόρροια αποχωρισμού, θανάτου συγγενή, διαζυγίου, διαρκούς αρνητικής κριτικής, υπερπροστατευτικότητας, αδιαφορίας, εξωτερικών ερεθισμάτων (τηλεόραση, παραμύθια), πρώιμων αρνητικών εμπειριών (δάγκωμα από σκύλο, ενδοοικογενειακή βία), ενστερνισμού φόβων των μεγαλύτερων (καθώς άτομα του οικογενειακού περιβάλλοντος που εμφανίζουν φοβικές αντιδράσεις έχει παρατηρηθεί να τις μεταφέρουν στα παιδιά, ακόμα και αν προσπαθούν να κρύψουν τον φόβο τους).
Αξίζει να προσεχθεί ότι μία φοβία μπορεί έμμεσα να σχετίζεται με ένταση και δυσλειτουργία στο οικογενειακό περιβάλλον, και έτσι λ.χ. ένας δυνατός ήχος να τρομάζει το παιδί, το οποίο μπορεί να έχει συνδέσει τους δυνατούς ήχους με το σπάσιμο αντικειμένων στο σπίτι κατά τη διάρκεια ενδοοικογενειακών διενέξεων.
Oι φοβίες που εμμένουν στην παιδική ηλικία αν δεν αντιμετωπιστούν συνεχίζουν να υπάρχουν και στην ενήλικη ζωή. Tα παιδιά που υποφέρουν από φοβίες έχουν επίγνωση αυτών, αλλά αδυνατούν να ελέγξουν τις αντιδράσεις τους. Οι φοβίες είναι γόνιμο να αντιμετωπίζονται αμέσως μόλις διαγνωστούν καθώς έχουν σωματικές, ψυχολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις.
Πώς πλησιάζουμε ως παιδαγωγοί ένα παιδί που φοβάται;
Ο ρόλος του παιδαγωγού διαφέρει από εκείνον του γονέα, του σχολικού συμβούλου και του ψυχολόγου. Σε γενικές γραμμές, ως παιδαγωγοί χρειάζεται πρωτίστως να σεβόμαστε τα ψυχικά και σωματικά όρια του παιδιού. Χρειάζεται να χρησιμοποιούμε λογικά επιχειρήματα και λεξιλόγιο της ηλικίας του για να το βοηθήσουμε να κατανοήσει την πηγή του φόβου του (λ.χ. να του εξηγήσουμε πως δημιουργούνται οι σκιές αν τις φοβάται και να παίξουμε δημιουργώντας σκιές με τα σώματά μας) και να το ενθαρρύνουμε να τον αντιμετωπίσει. Η χρήση αληθινών προσωπικών ιστοριών από την παιδική μας ηλικία μπορεί να συμβάλλει στην έμμεση παροχή λύσεων.
Ως παιδαγωγοί πρέπει να μην απορρίπτουμε τους φόβους των μαθητών μας, αλλά να είμαστε συγκεκριμένοι και να μην μιλάμε αόριστα και φιλοσοφικά. Το παιδί δεν πρέπει να πιέζεται να κάνει πράγματα που δεν θέλει. Ως παιδαγωγοί κρίνεται γόνιμο να παρέμβουμε σταδιακά, σε τρεις φάσεις: α) παροχή συμβουλών στο παιδί, β) συνεργασία με γονείς, λοιπούς εκπαιδευτικούς και ειδικούς, γ) θεραπευτική προσέγγιση, μέσω λ.χ. καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων.
Το σχολείο και η οικογένεια οφείλουν να αποτελούν χώρους, όπου το παιδί θα αισθάνεται ασφαλές. Η διαρκής επιμόρφωση των εκπαιδευτικών -ιδανικά και των γονιών- σε παιδαγωγικά ζητήματα και ψυχολογικούς προβληματισμούς είναι αναγκαία. Η συνεργασία σχολείου-οικογένειας και εκπαιδευτικού-ειδικού επιστήμονα δεν πρέπει να παραθεωρείται.
Θεραπείες τέχνης
Τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, κατά κύριο λόγο, στο πλαίσιο των ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων παρατηρείται η εμφάνιση των θεραπειών τέχνης, δηλαδή ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων που αξιοποιούν τις διάφορες τέχνες. Οι θεραπείες τέχνης (art therapies) είναι οι ακόλουθες: δραματοθεραπεία, μουσικοθεραπεία, βιβλιοθεραπεία ή θεραπευτική ανάγνωση, παιγνιοθεραπεία, κηποθεραπεία, κινηματογραφοθεραπεία, εικαστική ψυχοθεραπεία, χοροθεραπεία κ.λπ. Όλες οι θεραπείες τέχνης στοχεύουν στην βελτίωση του ανθρώπου σε διαπροσωπικό, ψυχοκοινωνικό και πνευματικό επίπεδο.
Αξίζει να παρατηρηθεί ότι στο πλαίσιο των θεραπειών τέχνης εντοπίζονται δύο θεραπευτικές προσεγγίσεις: α) προληπτική θεραπεία, δηλαδή πριν εκδήλωση συμπτωμάτων και β) μετά την εκδήλωση των συμπτωμάτων.
Στο πλαίσιο της μουσικοκινητικής αγωγής
Ως παιδαγωγοί του μαθήματος της μουσικοκινητικής αγωγής έχουμε την μεγάλη ευκαιρία να διαχειριστούμε τους παιδικούς φόβους και τις παιδικές φοβίες μέσω της μουσικής και της κίνησης προσαρμόζοντας στο σχέδιο μαθήματος μας δραστηριότητες που σταδιακά εκθέτουν τα παιδιά σε ερεθίσματα που τα φοβίζουν και τα αγχώνουν. Γενικά, η μουσική έχει την ικανότητα να εκφράζει και να κινητοποιεί όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα και το ανθρώπινο σώμα μπορεί να βιώσει και να εκφράσει κινητικά το κάθε συναίσθημα.
Η δημιουργία μίας μελωδίας, η μουσική επένδυση μίας ιστορίας, η χρήση της φωνής, η χορευτική απόδοση των συναισθημάτων, η ζωγραφική απόδοση λ.χ. της λύπης κ.λπ. όλα μπορούν να αποτελέσουν μέρος ενός μουσικοκινητικού μαθήματος και να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση ενός ορισμένου φόβου ή μίας συγκεκριμένης φοβίας.
Σε γενικές γραμμές, η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ενασχόληση με τη μουσική -και, γενικά, την τέχνη- από τη νηπιακή ηλικία συμβάλει στην ομαλή ανάπτυξη του παιδιού σε ψυχοκοινωνικό, μαθησιακό, συμπεριφορικό και προσωπικό επίπεδο.
Γράφει ο Νικόλαος Λεβέντης
Θεολόγος (ΠΕ01), μουσικοπαιδαγωγός (ΤΕ16), ηθοποιός
ΜΑ Επιστήμες της Αγωγής: Τεχνολογίες Μάθησης & Επικοινωνίας
Βιβλιογραφία
Ανδρειωμένου, Π., Αντωνίου, Ζ. & Μαρκοπούλου, Γ. (2015). Παιδικοί φόβοι – Παιδικές Φοβίες. Πτυχιακή εργασία. Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας, Σχολή Επαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας, Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας.
Βαρδάρη, Σ. (2019). Το συναίσθημα του φόβου στην προσχολική ηλικία: Ανίχνευση των παιδικών φόβων και των τρόπων έκφρασής τους σε παιδιά και γονείς. Διπλωματική εργασία. Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
Κανελλάκη, Γ. (2010). Το άγχος στην παιδική ηλικία. Πτυχιακή εργασία. Τμήμα Μονάδων Υγείας & Πρόνοιας, Σχολή Διοίκησης & Οικονομίας, Τ.Ε.Ι Πελοποννήσου.
Καφετζή, Α. (2021). Η μουσική ως μέσο αντιμετώπισης του παιδικού φόβου. Διπλωματική εργασία. Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης στην προσχολική ηλικία, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.
Μανιαδάκη, Α. (2005). Φόβοι και φοβίες σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Ανασύρθηκε, στις 8/11/2023, από: https://www.researchgate.net/publication/322759589_Phoboi_kai_phobies_se_paidia_proscholikes_elikias
Παπαδοπούλου, Β. (χ.χ.). Φόβοι και φοβίες στα παιδιά. Ανασύρθηκε, στις 11/11/2023, από το ΔΙ.ΚΕ.Ψ.Υ. (Διεπιστημονική & Ερευνητική Ψυχοκοινωνική Υποστήριξη Παιδιών και Ενηλίκων): https://dikepsy.gr/fovies_paidia/
Συλλογικό έργο (2017). Ντροπαλότητα & κοινωνική φοβία. Μτφ. Μ. Καφρίτσα. Επιμ. Σ. Παναγούλιας. Περιστέρι: Κέντρο Ψυχικής Υγείας Περιστερίου.
