Υπάρχουν δυο βασικά είδη ανθρωπίνων συμπεριφορών. Όταν προχωρώ προς κάτι θετικό που θέλω (θετική ανατροφοδότηση) ή όταν αποφεύγω κάτι αρνητικό που δεν θέλω (αρνητική ανατροφοδότηση). Δηλαδή ,"κάνε τα μαθήματα σου και θα πάμε βολτα" ή "εάν δεν τα κάνεις δεν θα πάμε". Για να κατανοήσουμε οποιαδήποτε συμπεριφορά πρέπει να την συσχετίσουμε με το πλαίσιο στο οποίο λαμβάνει χώρα (functional contextualism. Book: Acceptance and Commitment therapy. An experiential Approach to Behavior Change, by Steven Hayes, Kirk Strosahl and Kelly Wilson). Εάν τρέχω στο πάρκο γιατί μου αρέσει η γυμναστική είναι διαφορετικό από το να τρέχω στο πάρκο για να αποφύγω ένα αγριεμένο σκύλο. Η ίδια συμπεριφορά σε διαφορετικό πλαίσιο έχει άλλες συνέπειες, στην πρώτη περίπτωση κινούμαι προς κάτι που θέλω και στην δεύτερη αποφεύγω κάτι που δεν θέλω. Η κλινική μου εμπειρία με εχει διδάξει ότι η αίσθηση ελευθερίας έρχεται μέσα από συμπεριφορές που ενεργοποιούν αυτά που θελουμε και όχι αυτά που αποφεύγουμε λόγω εσωτερικών συγκρούσεων (σκέψεις, συναισθήματα, αναμνήσεις) και τον τρόπο που τις αντιμετωπίζουμε.
Μέσα σε κάθε επίπονη σκέψη ή συναίσθημα υπάρχει κάτι ή κάποιος που έχει νόημα και μας δίνει κάποιο σκοπό. Δηλαδή, μέσα στον φόβο της απόρριψης υπάρχει η αξία για σύνδεση και αγάπη. Μέσα στον φόβο της αποτυχίας υπάρχει η αξία της επιτυχίας. Είναι και τα δυο άρρηκτα συνδεδεμένα. Πολλές φορές ρωτάω τους θεραπευόμενους: "Εάν είχες την επιλογή, για ποια πράγματα θα επρεπε να σταματήσεις να νοιάζεσαι ώστε οι σκέψεις του άγχους να μην ξανά εμφανιζόντουσαν ποτέ;"
Τότε κατάλαβαινουν ότι τα συναισθήματα και οι σκέψεις είναι ‘συμπτώματα ‘ ενος βαθύτερου σκοπού που έχουμε. Εάν νοιάζομαι για κάτι ή κάποιον θα έχω ανησυχία και άγχος. Γι’αυτό και το να λέμε "μην αγχώνεσαι" δεν είναι ρεαλιστική αντιμετώπιση.
Ένα σύστημα αξιών ειναι παντοδύναμο αρκεί να μπορέσουμε να το αναγνωρίσουμε βιωματικά ακόμα και εάν οι σκέψεις μας λένε πως "δεν μπορούμε". Για παράδειγμα "μπορώ να κάνω αίτηση για αυτήν την δουλειά που πολύ αγαπάω όταν έχω σκέψεις πως θα είναι δύσκολο;" Η επιλογή αυτή ειναι η βασική δομή του να πάρω ευθύνη για το πως διαχειρίζομαι τα συναισθήματα μου και τις σκέψεις μου. "Μπορώ να συγχωρήσω (επιλογή) όταν εχω πληγωθεί (συναίσθημα) στο βωμό της αγάπης (αξία); Ομως αυτό δεν είναι πάντα εφικτό γιατί η αυτοάμυνα του μυαλού είναι να μας προστατέψει από μελλοντικές συγκρούσεις που θα επιφέρουν στενοχώρια.
Η επιλογή εξαρτάται από το ποσό συνδεδεμένος είμαι με την αξία μου και με το τι μου δίνει νόημα στη ζωή. Η διερεύνηση αξιών είναι σημαντικό κομμάτι της κατανόησης της συμπεριφοράς. Πώς όμως τις ανακαλύπτω;
Είναι σημαντικό να θέτουμε στους εαυτούς μας κάποια ερωτήματα:
- Γιατί θέλω να κάνω παιδιά;
- Γιατί θέλω να παντρευτώ;
- Γιατί θέλω να κάνω αυτή την δουλειά;
- Τι θα ήθελα να πουν οι δικοί μου άνθρωποι για μένα όταν φθάσω 80 χρoνών ή συνταξιοδοτήθω;
- Πως θα ήθελα να με θυμούνται οι άλλοι;
- Ποιες είναι οι πιο σημαντικές στιγμές της ζωή μου και γιατί;
- Εάν κερδιζα το λαχείο, πώς θα ξόδευα τα χρήματα μου;
- Τι με βοηθά να αντιμετωπίζω τις δυσκολίες;
- Ποιοι άνθρωποι είναι πρότυπα στη ζωή μου και τι ποιότητες έχουν;
(ειλικρίνεια, κατανόηση, αγάπη, δεκτικότητα, ανεκτικότητα, δημιουργικότητα, σύνεση, παιδικότητα, εκφραστικότητα, αποφασιστικότητα, ελευθερία κτλ).
Αυτές είναι κάποιες ερωτήσεις που βοηθούν να βρούμε το ‘γιατί’ κάνουμε πράγματα και όχι το ‘τι’ κάνουμε. Δυστυχώς, πολλές φορές ζούμε βάση μιας εσωτερικής πυξίδας που ορίζει το "ΤΙ πρέπει να κάνουμε (Πυρηνικα Πρέπει) και όχι το ΓΙΑΤΙ;". Όταν βρω το ‘γιατί’, τα ‘τι’ γίνονται πολύ πιο δυνατά. Ίσως να είναι καλό να κοιτάξουμε πιο βαθιά τον άλλον στα μάτια και αντί να ρωτάμε "τι κάνεις", "Με τι ασχολείσαι" να ρωτάμε "γιατί το κάνεις;" Μια διαδικασία που μπορεί να αλλάξει και τον τρόπο διαπαιδαγωγησης των παιδιών.
Η άνευρεση των αξιών και η ενεργοποίηση τους "κινεί βουνά" ακόμα και εάν το αποτέλεσμα είναι δυσάρεστο ή αντιμετωπίσουμε δυσκολίες. (Book: Get out of your mind and into your life’, Steven Hayes). Για παράδειγμα, εάν αγαπάω τα παιδιά μου, θα τα αγαπάω για πάντα ακόμα και εάν κάτι δεν πάει καλά στο τρόπο που ήθελα να τα ανάθρεψω, ακόμα και εάν με πληγώσουν.
Οι αξίες δεν ορίζονται με χρονικά περιθώρια ούτε βάση του αποτελέσματος. Για παράδειγμα, θα σε αγαπάω οσο αντέξω ή θα σε αγαπάω μόνο εάν κάνεις αυτά που θέλω ή δεν με απογοητεύσεις. Όταν αποφασίσω να αγαπήσω γιατί αυτό είναι σημαντικό για μένα δεν μπορώ να σταματήσω. Όταν κινούμαι προς τις αξίες μου μπορώ να είμαι πιο αποδεκτικός σε δυσχερείς σκέψεις και συναισθήματα. Κινητοποιούμαι από το "γιατί" ψάχνω την επανασύνδεση και όχι το "τι" πρέπει να κάνω για να την βρω.
Ένα κλινικό παράδειγμα ήταν ενας πατέρας που είχε πληγωθεί πολύ από το γιο του. Επειδή τον αγαπούσε ήθελε να επιδιώξει μια επανασύνδεση με το παιδί του ακόμα και εάν είχε πληγωθεί και θυμώσει μαζί του. Σκέψεις απελπισίας και στενοχώριας δεν του έφραξαν τον δρόμο να συνεχίσει να επιμένει ανεξαρτήτου αποτελέσματος. Επι μήνες έστελνε γράμματα στο παιδί του χωρίς καμμία ανταπόκριση. Ήταν συνδεδεμένος με την πίστη του στην αγάπη που ένοιωθε και "έκανε χωρο" για συναισθήματα και σκέψεις κάνοντας μια εσωτερική υπέρβαση. Αυτή είναι η δύναμη των αξιών.
Οι στόχοι επιτεύχονται, οι αξίες όχι, μένουν αναλλοίωτες στο χρόνο και συνδέονται άμεσα με την καλή ψυχική υγεία όταν συνδυάζονται με αντίστοιχους στόχους και συμπεριφορές που τις ενεργοποιούν. Οι αξίες είναι κατευθύνσεις, όχι προορισμοί (στόχοι).
