Το άγχος των εφήβων και τρόποι αντιμετώπισής του

Η εφηβεία ορίζεται ως η εξελικτική διεργασία στη ζωή του ανθρώπου που αρχίζει «βιολογικά» με τις μεταβολές της φυσιολογίας της ήβης και τελειώνει «ψυχολογικά» με την απόκτηση της ταυτότητας του εαυτού και του φύλου, καθώς και του αισθήματος της ανεξαρτησίας που σηματοδοτεί την ενηλικίωση του. Έτσι η «εφηβεία» από την σύγχρονη ψυχιατρική σκοπιά αντιμετωπίζεται ως το σύνολο των ψυχολογικών αναπτυξιακών διαδικασιών που συνδέονται με τις ωριμοποιητικές μεταβολές της ήβης, δια μέσου των συγκεκριμένων ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών.

Τα αναπτυξιακά επιτεύγματα στα οποία στοχεύει ένας έφηβος είναι:

• Η αποιδανικοποίηση των γονιών (που φέρνει πένθος)
• Η απομάκρυνση από αυτούς και η προσπάθεια κοντινότητας με φίλους (που κινητοποιεί άγχη και παλιότερα τράυματα)
• Η προσπάθεια αυτονομίας και ανεξαρτησίας (τα οποία φέρνουν συγκρούσεις, επιθετικότητα, άγχη, φαντασιώσεις και παλιμπαιδισμό)
• Η ανάγκη ύπαρξης σταθερής ταυτότητας του φύλου (που προκαλει μπέρδεμα, άγχη και επιθετικότητα)
• Η επιλογή ιδανικών και μιάς συγκροτημένης χωρίς αυτοαναιρούμενες συγκρούσεις  ιδεολογίας
• Η  ρεαλιστική και αποδεκτή εικόνα του εαυτού του, η απόκτηση αυτοελέγχου και ικανότητας έκφρασης
• Η οικονομική ανεξαρτησία και η αποδοχή των κοινωνικών και ηθικών αξιών η οποία θα του επιτρέψει να σταθεί μέσα στην κοινωνία
• Η ραγδαία αύξηση της παραγωγής ορμονών προκαλεί ανησυχία και φόβο στον έφηβο (π.χ. ήπια ακμή του προσώπου μπορεί να φαντασιώνεται σαν παραμόρφωση και να προξενήσει κατάθλιψη)

Η ανάπτυξη στο διανοητικό επίπεδο ακολουθεί σχεδόν εκρήκτική πορεία σαστίζοντας τον έφηβο που βλέπει τον εαυτό του να σκέπτεται μακρύτερα από όσα έχει ζήσει αναπτύσσοντας αφηρημένη σκέψη προσεγγίζοντας το άπειρο, σκεπτόμενος επαγωγικά.

Είναι σπάνιο ο έφηβος να διέλθει από τις ψυχολογικές διεργασίες της εφηβείας χωρίς να νοιώσει άγχος.

Άλλοι παράγοντες που μπορεί να προκαλέσουν άγχος είναι:

• Οι μεγάλες απαιτήσεις των γονιών για σχολικές επιδόσεις
• Οι διαμάχες των γονιών μεταξύ τους
• Το διαζύγιο ή ο θάνατος ενός γονιού
• Οι πολλές υποχρεώσεις – δραστηριότητες (οι έφηβοι μπορεί να νιώθουν ανήμποροι να τα βγάλουν πέρα, αλλά να μην το λένε)
• Οι σοβαρές ασθένειες στην οικογένεια (προκαλούν στον έφηβο ανασφάλεια είτε γιατί φοβάται το θάνατο, είτε γιατί απλώς αλλάζουν οι ρουτίνες τις οποίες είχε συνηθίσει και τις ταύτιζε με τη σιγουριά)
• Τα οικονομικά προβλήματα στο σπίτι
• Οι αλλαγές σχολείου ή καθηγητή ή σπιτιού (έχουν την έγνοια αν θα γίνουν αποδεκτοί από τους νέους συμμαθητές, γείτονες, καθηγητές αλλά κι αν θα βρουν κι εκείνα κάποιους να ταιριάξουν)
• Κάποιες γενικές κοινωνικές αναστατώσεις (ειδήσεις για εγκλήματα στη γειτονιά, πλημμύρες κ.λπ. γεγονότα που το παιδί μπορεί να νιώσει ότι ίσως απειλήσουν και το ίδιο)

Κατά την περίοδο της εφηβείας, τα κορίτσια έχουν τουλάχιστον διπλάσιες πιθανότητες να αναπτύξουν αγχώδη διαταραχή σε σχέση με τα αγόρια. Πιθανές εξηγήσεις για τη διαφορά αυτή, προκύπτουν από μελέτες που βρίσκουν τα κορίτσια να έχουν φτωχότερη αυτοεκτίμηση σε σχέση με τα αγόρια, ανεξάρτητα του τομέα στον οποίο εξετάζονται.

Αντίστροφα, υψηλή αυτοεκτίμηση και θετική εικόνα σώματος, σχετίζονται με χαμηλότερα επίπεδα άγχους και κατάθλιψης.

Το άγχος των εφήβων σχετίζεται και με τον ύπνο τους και μάλιστα όσο περισσότερο είναι το άγχος των εφήβων τόσο μειώνεται η διάρκεια του. Τα προβλήματα του ύπνου σχετίζονται θετικά με τη σοβαρότητα του άγχους και οποιαδήποτε αγχώδης διαταραχή σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο αϋπνίας. Σημαντική ακόμη είναι η παρατήρηση ότι οι έφηβοι με αρκετή εξωσχολική δραστηριότητα παρουσιάζουν λιγότερο άγχος. Η συμμετοχή των εφήβων σε διάφορες εξωσχολικές δραστηριότητες σχετίζεται με διάφορες μεταβλητές, όπως υψηλότερες σχολικές επιδόσεις, αυξημένη αυτοεκτίμηση και λιγότερες απουσίες στο σχολείο. Οι έφηβοι που επιδίδονταν τακτικά σε σωματική άσκηση χαρακτηρίζονται από χαμηλότερη βαθμολογία άγχους και κατάθλιψης. Επιπλέον, περισσότερες ώρες σχολικών δραστηριοτήτων σχετίζονται με υψηλότερα επίπεδα άγχους.

Κάτω λοιπόν από αυτές τις συνθήκες και με βάση το πώς καθένας αντιλαμβάνεται και νοηματοδοτεί τις καταστάσεις, το άγχος είναι μια φυσιολογική αντίδραση του εφήβου, ο οποίος προσπαθεί να ανταπεξέλθει στην απαιτητική πραγματικότητα. Έτσι λοιπόν, το άγχος είναι λειτουργικό όταν κινητοποιεί και βοηθάει το άτομο να είναι δημιουργικό ενώ δυσλειτουργικό όταν δημιουργεί προβλήματα στη συναισθηματική του ηρεμία και μειώνει τις ικανότητές του.

Το άγχος μπορεί να εκφραστεί με συμπτώματα σωματικά (π.χ. ταχυκαρδία, δύσπνοια, πονοκέφαλος, ζαλάδες, άσχημος ύπνος), συναισθηματικά (π.χ. ευερεθιστότητα, θλίψη, υπερδιέγερση, αρνητική διάθεση, ευσυγκινησία), γνωστικά (π.χ. δυσκολίες μάθησης και συγκέντρωσης, μπλοκάρισμα μνήμης, αρνητικές σκέψεις) και συμπεριφορικά (π.χ. επιθετικότητα, παραίτηση από το διάβασμα, απουσίες από το σχολείο, κοινωνική απομόνωση, υπερβολική κατανάλωση τροφής ή το αντίθετο κ.λ.π). Στόχος δεν είναι η εξάλειψη του άγχους αλλά η διαχείρισή του ώστε να είναι για τους έφηβους ένα συναίσθημα δημιουργικό, που κινητοποιεί.

Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί

Στην αντιμετώπιση και διαχείριση του άγχους στα παιδιά και τους εφήβους μπορούν να βοηθήσουν οι εμπλεκόμενοι με το σχολικό περιβάλλον, οι εκπαιδευτικοί, οι σχολικοί σύμβουλοι-ψυχολόγοι και πρώτοι από όλους οι ίδιοι οι γονείς.

Το σχολείο αποτελεί ιδανικό χώρο για την εφαρμογή υπηρεσιών ψυχικής υγείας, καθώς μπορεί να προωθήσει προληπτικά προγράμματα που στοχεύουν στην αποτροπή της ανάπτυξης των διαταραχών άγχους μέσω θετικών στρατηγικών αντιμετώπισης του στρες.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι κρίσιμος και μπορεί να βοηθήσει ένα παιδί που βιώνει έντονο άγχος ενθαρρύνοντας το να ζητήσει στήριξη σχετικά με τις ανησυχίες του, ωθώντας το να χρησιμοποιήσει τεχνικές αποβολής άγχους και στρατηγικές ηρεμίας και φροντίζοντας για την σταθερότητα και ασφάλεια του περιβάλλοντος. Ακόμη ο εκπαιδευτικός μπορεί να παρέχει στο μαθητή τη δυνατότητα εναλλακτικών τρόπων εξέτασης, να του επιτρέπει να αναχωρεί από την τάξη όταν αισθάνεται την ανάγκη, να τον εκθέτει σταδιακά σε καταστάσεις που του πυροδοτούν άγχος στο σχολικό πλαίσιο, να τον ενθαρρύνει να συμμετέχει σε ομαδικές δραστηριότητες και να αναπτύσσει γύρω του ένα όσο το δυνατόν περισσότερο υποστηρικτικό περιβάλλον.

Οι σχολικοί σύμβουλοι οφείλουν να μιλάνε ανοιχτά με τους εφήβους για τις ανησυχίες τους, να τους ενθαρρύνουν να ακολουθούν τα ταλέντα τους και να διασκεδάζουν, να τους εντάσσουν σε προγράμματα που περιλαμβάνουν συγκεκριμένες τεχνικές χαλάρωσης, όπως βαθιές αναπνοές και σωματική άσκηση.

Οι γονείς είναι η πιο σημαντική πηγή κοινωνικής και διαπροσωπικής ενίσχυσης Οι γονείς, ως σημαντικοί άλλοι, αποτελούν πηγή στήριξης και ενίσχυσης αλλά και πηγή άγχους για τους εφήβους. Γι’ αυτό πρώτα απ’ όλα είναι σημαντικό οι γονείς να αναγνωρίσουν το δικό τους άγχος και να μην το προβάλλουν στο παιδί τους. Σε καμία περίπτωση δεν κάνουν το λάθος να συγκρίνουν το παιδί τους με κάποιον άλλον. Τέτοιου είδους συγκρίσεις οδηγούν με σιγουριά στο να υπονομεύουν την εμπιστοσύνη στον εαυτό του, στις επιλογές του, στις ικανότητες του. Ενθαρρύνουν τον έφηβο να εκδηλώσει το ταλέντο του σε εξωσχολικές δραστηριότητες, να μη γίνει το σχολείο αποκλειστικός στόχος της ζωής του.

Καθημερινές λύσεις για να διώξετε το άγχος.

1. Ψυχική ευελιξία: Βάλτε μικρούς ρεαλιστικούς στόχους που μπορείτε να κατακτήσετε εύκολα και χωρίς άγχος και θα σας γεμίσουν χαρά. Οι μεγάλοι και μακρινοί στόχοι πρέπει να χωρίζονται σε επί μέρους μικρότερα βήματα, ώστε να χαίρεστε διαρκώς του καρπούς των προσπαθειών σας.
2. Αναζητήστε το γέλιο: ένα από τα καλύτερα αγχολυτικά. Το γέλιο διώχνει το ΑΓΧΟΣ. Τα αστεία, τα ανέκδοτα, μια ευχάριστη ταινία στην τηλεόραση, μια κωμωδία στον κινηματογράφο, τα κόμικς, ευχάριστα ομαδικά κοινωνικά παιχνίδια (όπως πχ. η παντομίμα!) αποτελούν έξυπνα και ευχάριστα διαλείμματα από τη σκληρή πραγματικότητα. Το χιούμορ είναι μια υψηλή νοητική λειτουργία που έχει μόνο το ανθρώπινο είδος και εκτονώνει το άγχος πολύ αποτελεσματικά. Μην φοβάστε να γελάσετε. Αφήστε το γέλιο να βγει δυνατά από μέσα σας. Μην ανησυχείτε για τις κοινωνικές νόρμες.
3. Τεxνικές αναπνοής που διώχνουν το ΑΓΧΟΣ: Βαθιές και αργές εισπνοές. Αποφασίστε να αφιερώσετε στον εαυτό σας λίγα λεπτά κάθε μέρα για να υιοθετήσετε τη συνήθεια να παίρνετε βαθιές και αργές εισπνοές. Κρατήστε τον αέρα στα πνευμόνια σας λίγο παραπάνω, στη συνέχεια εκπνεύστε αργά από το στόμα. Σε κάθε εκπνοή, νοιώστε ότι διώχνεται το ΑΓΧΟΣ. Σώμα και πνεύμα χαλαρώνουν έτσι πραγματικά. Σε κάθε κατάσταση της ημέρας με έντονο άγχος, πάρτε τρεις τέτοιες ανάσες.
4. Μην σας πιάνει ΑΓΧΟΣ όταν κάνετε κάποιο λάθος. Τα λάθη είναι ανθρώπινα και όλοι δικαιούμαστε να σφάλουμε. Σοφός δεν είναι όποιος δεν κάνει λάθη, αλλά αυτός που τα βλέπει και τα διορθώνει.
5. Η οργάνωση διώχνει το ΑΓΧΟΣ. Αντιμετωπίστε τα προβλήματα με προτεραιότητα και στη σειρά τους. Μην προσπαθείτε να τα κάνετε όλα μαζί. Παν μέτρον άριστον. Μην προσπαθείτε να φορτωθείτε πολλά πράγματα ταυτοχρόνως. Πρέπει να είστε ρεαλιστές: δεν μπορείτε να τα κάνετε όλα.
6. Η συζήτηση διώχνει το ΑΓΧΟΣ, βοηθά και δίνει λύσεις: το πρόβλημα γίνεται μικρότερο και ελαφρύτερο όταν το μοιράζεστε με κάποιον άλλο. Ένας φίλος, ένας σύμβουλος, ένας συνεργάτης ή ένας συνάδελφος μπορεί και αυτός να αντιμετωπίζει το ίδιο πρόβλημα, ή να το βίωσε στο παρελθόν. Μην υποτιμάτε τη συμβουλή του, μπορεί να αποδειχθεί πολύτιμη.
7. Οι αλλαγές προκαλούν ΑΓΧΟΣ, καμιά φορά θλίψη και στεναχώρια: αντιδράσεις όμως απόλυτα ανθρώπινες. Η αλλαγή συνεπάγεται συχνά και την απώλεια όλων όσων είχαμε στο παρελθόν. Τούτο ισχύει ακόμη και όταν η αλλαγή επιφέρει βελτίωση των συνθηκών και της ποιότητας ζωής. Χρειάζεστε χρόνο για να προσαρμοστείτε ομαλά στην καινούργια σας ζωή. Ένα μικρό ΑΓΧΟΣ είναι φυσιολογικό. Επιτρέψτε στον εαυτό σας να στεναχωριέται και εν μέρει να νοσταλγεί όλα όσα δεν έχετε πια. Είναι και αυτός ένας τρόπος εκτόνωσης του άγχους.
8. Ένα καλό βιβλίο, μια καλή μουσική, ένα ευχάριστο περιοδικό διώχνουν το ΑΓΧΟΣ: φίλοι στα δύσκολα. Ένα βιβλίο ή ένα περιοδικό που μπορεί να σας βοηθήσει να ξεχάσετε για λίγο τα προβλήματα της καθημερινότητας. Αποκτήστε hobby οπωσδήποτε, γιατί σας βοηθούν να ξεφεύγετε.
9. Φυσική Άσκηση και καθαρός αέρα διώχνουν το ΑΓΧΟΣ. Η άσκηση και μάλιστα στο ύπαιθρο βοηθούν τόσο το σώμα, όσο και το πνεύμα. Κολύμπι, ποδήλατο, ποδόσφαιρο, χορός, αθλοπαιδιές, εκδρομές, …ότι σας αρέσει. Ακόμα και το παιχνίδι είναι χαρά και βοηθά να χαλαρώσουν οι μύες. Τα παιδιά, οι φίλοι και τα ζώα είναι πολύ καλοί σύντροφοι στη διασκέδαση.

Συμβουλές για το άγχος των εξετάσεων

• Διαλέξτε ένα ήσυχο μέρος μέσα στο σπίτι ή εκτός που δεν έχει πολλά ερεθίσματα να σας αποσπούν την προσοχή (πολλά έπιπλα, αντικείμενα κτλ). Διαλέξτε ένα δωμάτιο που να μην έχει πολύ έντονα χρώματα που προκαλούν άγχος και διέγερση και κατά συνέπεια κουράζουν εύκολα.
• Πριν από τις εξετάσεις αναπτύξτε στρατηγικές οργανωμένης μελέτης προκειμένου να προετοιμαστείτε. Τις περισσότερες φορές η οργάνωση μειώνει τον χρόνο της μελέτης και αποδεικνύεται πιο αποτελεσματική και λιγότερο κουραστική.
• Τα συχνά διαλείμματα βοηθούν στην καλύτερη εμπέδωση της μελέτης και λειτουργούν ευεργετικά τόσο στη διάθεση όσο και στη σωματική ξεκούραση. Ο εγκέφαλος εξάλλου μπορεί να αφομοιώσει καλύτερα τις πληροφορίες όταν η προσοχή είναι επικεντρωμένη και συντηρούμενη.
• Ο καλός ύπνος, η σωστή διατροφή και η φυσική δραστηριότητα είναι από τα σημαντικότερα συστατικά μαζί με το διάβασμα για μια καλή επίδοση στις εξετάσεις.
• Πριν από κάθε εξέταση επικεντρωθείτε σε αυτά που έχετε διαβάσει χωρίς να προσπαθείτε να μάθετε καινούριες έννοιες ή πράγματα που σας φάνηκαν δύσκολα ή δυσνόητα.
• Κατά τη διάρκεια της εξέτασης παραμείνετε ήρεμοι με αργές και βαθιές ανάσες. Αν δεν γνωρίζετε κάποια ερώτηση προσπαθήστε να μείνετε ψύχραιμοι. Ο πανικός οδηγεί σε βεβιασμένες κινήσεις. Διαβάστε αργά και προσεκτικά τις οδηγίες και κατανείμετε τον χρόνο σας οργανώνοντας τη σκέψη σας δημιουργικά από τις ερωτήσεις που γνωρίζετε καλύτερα και θα σας δώσουν αυτοπεποίθηση να συνεχίσετε αυξάνοντας έτσι και το χρόνο για τις δυσκολότερες.
• Μετά τις εξετάσεις ξεκουραστείτε και επιβραβεύστε τον εαυτό σας για την προσπάθεια που κατέβαλε. Αξιολογείστε και εντοπίστε τα λάθη σας προκειμένου να τα διορθώσετε την επόμενη φορά.